Από τα εξέχοντα μυαλά στο τόξο του οικουμενικού Ελληνισμού, διευθυντής του Κέντρου Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Director European Studies Centre-SEESOX, Senior Research Fellow, St Antony’s College – University of Oxford) ο Όθων Αναστασάκης, ένας ευγενής, διεθνής Έλληνας, με βαθιά γνώση της πολιτικής ιστορίας των Βαλκανίων και της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης! Υπογράφει τη δική του ακαδημαϊκή και ερευνητική ιστορία στη Μ. Βρετανία, σε ένα από τα σπουδαιότερα ακαδημαϊκά ιδρύματα του κόσμου, το μυθικό Antony’s College της Οξφόρδης. Διακριτή, ωστόσο, είναι η σχέση του με την Ελλάδα και ιδιαίτερη η νοσταλγία για τα παιδικά του χρόνια στα Χανιά, την κρητική φιλοξενία, τις μυρωδιές από τα πορτοκάλια και τα γιασεμιά.
Πώς αισθάνεται ένας διαπρεπής Έλληνας στη διεθνή κοινότητα;
Σας ευχαριστώ πολύ για την τιμή που μου κάνετε να με φιλοξενήσετε στην εφημερίδα σας, αλλά και τη χρήση του όρου «διαπρεπής». Θεωρώ ότι στη σημερινή εποχή, με την τεχνολογική ανάπτυξη που ζούμε, όλοι μας έχουμε μια επαφή με τη διεθνή κοινότητα, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, από όπου και αν βρισκόμαστε. Πάντως, σε προσωπικό επίπεδο, μπορώ να πω ότι βιώνω δύο πραγματικότητες, ταυτοχρόνως, τη βρετανική και την ελληνική. Συχνά ισχυρίζομαι ότι κρατάω την καρδιά και το συναίσθημα από την Ελλάδα και την κοινή λογική από τη Βρετανία. Φυσικά το ότι βρίσκομαι σε μια μεγάλη και σημαντική χώρα με ένα πολύ αναπτυγμένο και διεθνοποιημένο εκπαιδευτικό σύστημα μου δίνει τη δυνατότητα να έχω μια πληρέστερη και πιο εξωστρεφή ανάλυση της διεθνούς πραγματικότητας.
Τι σας κράτησε στην Οξφόρδη;
Μπορεί να ακούγεται κλισέ, αλλά με κράτησε η υψηλή ποιότητα του πανεπιστημίου, του επιστημονικού προσωπικού και των φοιτητών. Η συναναστροφή μαζί τους είναι άκρως επιμορφωτική για μένα. Παράλληλα, παίρνω μεγάλη ικανοποίηση από τη διδασκαλία και την εποπτεία διατριβών. Αυτό που με γοητεύει, επίσης, είναι η ύπαρξη μιας συνεχούς κοινωνικοποίησης και διεπιστημονικής διάδρασης, η οποία δεν περιορίζεται μόνο τις ώρες των μαθημάτων και της έρευνας, αλλά επεκτείνεται κατά τη διάρκεια της ημέρας, στα γεύματα, στις απογευματινές και βραδινές διαλέξεις επισκεπτών ομιλητών και τα δείπνα που ακολουθούν, όπου συχνότατα μπορεί να καθίσεις δίπλα σε κάποιον με ειδίκευση -για παράδειγμα- στην Πυρηνική Φυσική. Σε αυτό το πλαίσιο, επωφελούμαστε διαρκώς από συζητήσεις με επιστήμονες από διαφορετικούς χώρους και μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλο.
Γι’ αυτό δημιουργήσατε προγράμματα με νέες ερευνητικές θεματικές;
Ναι, στο πλαίσιο της δουλειάς μου είχα και έχω τη δυνατότητα να ξεκινήσω σειρά προγραμμάτων και να επεκτείνω τις ερευνητικές θεματικές, να δημιουργήσω μαζί με άλλους συναδέλφους καινούριες ερευνητικές προτάσεις και να φέρω, μέσα από διαρκές fundraising, καινούρια προγράμματα, υποτροφίες και επιχορηγήσεις για νέους μεταδιδακτορικούς ερευνητές, αλλά και επισκέπτες-καθηγητές που θέλουν να περάσουν ένα διάστημα στην Οξφόρδη.
Μιλήστε μας για το ερευνητικό-ακαδημαϊκό πεδίο σας, το αντικείμενό σας.
Τα επιστημονικά μου θεμέλια είναι στις Πολιτικές Επιστήμες και τις Διεθνείς Σχέσεις. Από τότε, όμως, που ξεκίνησα την πανεπιστημιακή μου καριέρα, η εμπειρική μου έρευνα έχει εξαπλωθεί σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα και θεματικές. Ξεκίνησα με τη μελέτη των αυταρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη και την Λατινική Αμερική και τη μετάβασή τους προς τη Δημοκρατία. Κατόπιν καταπιάστηκα με θέματα ευρωπαϊκής ενοποίησης, τα οποία συνδυάστηκαν με την εργασία μου για έξι χρόνια στο υπουργείο Εξωτερικών, όπου ήμουν εμπειρογνώμων – μια σημαντική περίοδος για την εξοικείωσή μου με την πρακτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στη συνέχεια ασχολήθηκα με τα Βαλκάνια (με έμφαση στην πρώην Γιουγκοσλαβία), αλλά και με την Τουρκία πάνω σε θέματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα και προγράμματα έχω ειδικότερα ασχοληθεί με διάφορες θεματικές, όπως τα πολιτικά κόμματα, τον εθνικισμό, την άκρα Δεξιά, τη μετανάστευση, τη διεύρυνση της ΕΕ στην Ανατολική Ευρώπη. Η Ελλάδα έχει υπάρξει διαχρονικά αντικείμενο μελέτης στην επιστημονική μου έρευνα, με εξειδίκευση στη Δικτατορία του Μεταξά, τη μεταπολεμική ιστορία, την επταετία, τη Μεταπολίτευση και την πρόσφατη οικονομική κρίση. Τα τελευταία χρόνια συντονίζω μια μεγάλη έρευνα στην Οξφόρδη για τη σύγχρονη ελληνική διασπορά.
Μέσα από την ειδικότητά σας, πώς «διαβάζετε» ότι διαμορφώνεται σήμερα ο χώρος της Ευρώπης για τις νεότερες γενιές;
Είμαι αθεράπευτα υπέρ της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όχι, όμως, χωρίς την κριτική σκέψη, αλλά με μια επίγνωση της αδιαμφισβήτητης συμβολής της στην ειρήνη στην ήπειρο. Είναι επομένως σημαντικό για τις νεότερες γενιές να αντιληφθούν αυτή την ιστορική συμβολή ως σημείο εκκίνησης. Όμως, για τους νεότερους η Ευρώπη δεν είναι πλέον μια ιδέα ή ένα όραμα, όπως ήταν για τους παλαιότερους που είχαν μνήμη των παγκόσμιων πολέμων. Η ενωμένη Ευρώπη είναι μέρος της ταυτότητας των νέων ανθρώπων και μια πραγματικότητα στη ζωή τους, με θετικά και αρνητικά στοιχεία.
Στα θετικά συμπεριλαμβάνονται η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων και υπηρεσιών, χωρίς ελέγχους και σύνορα, αλλά και η αντίληψη ότι τα κράτη δεν είναι μόνα τους, ιδιαίτερα όταν αντιμετωπίζουν κρίσεις. Η εμπειρία του Brexit μάς έχει δείξει πρόσφατα τον αντίκτυπο και την παρακμή που μπορεί να επιφέρει στη χώρα η έξοδος από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όταν δεν υπάρχει προηγούμενο πλάνο για την επόμενη μέρα. Η Ευρώπη, όμως, για τους νεότερους κρίνεται κυρίως από την αποτελεσματικότητά της και την ποιότητα των υπηρεσιών της.
Και η έννοια της ελευθερίας για εκείνους;
Η ελευθερία είναι ευτυχώς ακόμη δεδομένη στην Ευρώπη, στα περισσότερα κράτη της τουλάχιστον, τείνει όμως να εξελιχθεί σε αγαθό προς εξάλειψη, δεδομένης της αύξησης των αυταρχικών καθεστώτων ανά τον κόσμο. Επιπλέον, πολλές ευρωπαϊκές χώρες απειλούνται στο εσωτερικό τους από την άνοδο κομμάτων της άκρας Δεξιάς, τα οποία επωφελούνται από το ευρωπαϊκό καθεστώς ελευθερίας της έκφρασης, για να εξαπλώσουν τη δηλητηριώδη ρητορική τους. Η ελευθερία μας, επομένως, απειλείται συνέχεια και δεν είναι δεδομένη και γι’ αυτό πρέπει να την προστατεύουμε και να την υπερασπιζόμαστε.
Σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, η επικοινωνία μου και οι συναναστροφές μου με Τούρκους πανεπιστημιακούς και δημοσιογράφους, που έχουν εκδιωχθεί από το καθεστώς και την ίδια τους τη χώρα, μας υπενθυμίζει διαρκώς πόσο πολύτιμη είναι η αξία της ελευθερίας και πόσο αναγκαία είναι για αυτούς που τη στερούνται.
Αυτή η έντονη πλέον αλληλεπίδραση πολιτισμών θεωρείτε ότι αναδιαμορφώνει ή καταβάλλει τις ανθρώπινες σχέσεις;
Θεωρώ ότι η γνώση και η αλληλεπίδραση πολιτισμών είναι αναγκαία, για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τις διαφορετικές προσεγγίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο και να έρθουμε πιο κοντά σε απόψεις και κουλτούρες που δεν γνωρίζουμε ή δεν κατανοούμε. Είμαι κατά των στερεοτύπων στην ερμηνεία συμπεριφορών, ιδιαίτερα όταν αγγίζει τα όρια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, και θεωρώ ότι οφείλεται στην άγνοια και την ημιμάθεια.
Η τεχνολογική και ψηφιακή επανάσταση έχει τη δυνατότητα να φέρει τους πολιτισμούς πιο κοντά, αλλά έχει και τη δυνατότητα να αποξενώσει και να δημιουργήσει εσωστρεφείς προσεγγίσεις, οι οποίες διχάζουν αντί να ενώσουν. Και δεδομένου ότι ζούμε σε μια περίοδο πόλωσης και διχασμών σε διεθνές επίπεδο, η πολυπολιτισμικότητα βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Όπως σε κρίσιμη καμπή βρίσκεται και η διεθνής επιρροή και η αποδοχή του ευρωπαϊκού -κάποτε κυρίαρχου- πολιτισμικού αφηγήματος, στο σημερινό πολυπολιτισμικό και ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον.
Η σημερινή Ελλάδα έχει νεωτερικά χαρακτηριστικά;
Η χώρα μας μέσα στον 20ο και τον 21ο αιώνα έχει γνωρίσει την πρόοδο, τον εκσυγχρονισμό και τον εξευρωπαϊσμό, αλλά και μεγάλες κρίσεις. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι είναι μια σύγχρονη χώρα, επιτυχώς ενταγμένη στη Δύση, σε μια δύσκολη και απρόβλεπτη γεωγραφική περιοχή. Σήμερα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα με τις υπόλοιπες δημοκρατικές ευρωπαϊκές χώρες. Υπάρχουν, όμως, και κάποιες χρόνιες δομικές αδυναμίες που δεν έχουν αντιμετωπιστεί και σε αυτές εντάσσω το κράτος δικαίου, τη Δικαιοσύνη, κάποιες εκπαιδευτικές αγκυλώσεις και τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, οι οποίες δεν διορθώνονται εύκολα.
Τι νοσταλγείτε;
Ως πολίτης δεν θέλω να νοσταλγώ, γιατί τα δεδομένα αλλάζουν και χρειάζεται προσαρμογή στις νέες καταστάσεις. Η νοσταλγία είναι ένα απατηλό συναίσθημα που κάνει τους ανθρώπους είτε να υπεκφεύγουν από την πραγματικότητα είτε να παίρνουν λανθασμένες αποφάσεις, θεωρώντας ότι μπορούν να ξαναφέρουν ένα εξωραϊσμένο παρελθόν. Πιστεύω ότι πρέπει να παίρνουμε μαθήματα από την Ιστορία, αλλά να μην προσπαθούμε να την επαναλάβουμε.
Σε πιο προσωπικό επίπεδο νοσταλγώ τα παιδικά μου χρόνια στα Χανιά, την κρητική φιλοξενία, τις μυρωδιές από τα πορτοκάλια και τα γιασεμιά και τη νεοκλασική αρχιτεκτονική της πόλης, που πρόλαβα κάπως να γνωρίσω. Τελικά, όσο και να προσπαθούμε κάποιοι να γίνουμε πολίτες της διεθνούς κοινότητας, αυτά τα διαμορφωτικά παιδικά και εφηβικά χρόνια της μικρής τοπικής κοινωνίας μάς καθορίζουν για πάντα.
