Αν τον περασμένο αιώνα, την εποχή των μεγάλων αρχαιολογικών ανακαλύψεων, τα όρια ανάμεσα στη λαθρανασκαφή και τη νόμιμη ανασκαφή δεν ήταν σαφή, σήμερα η κατάσταση είναι απολύτως αποκαρδιωτική. Όλα μοιάζουν θυσιασμένα στον βωμό των 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετήσιου τζίρου του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που έχουν δει την πολιτιστική κληρονομιά τους να λεηλατείται, με κλεμμένες αρχαιότητες να βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ συχνά εμφανίζονται ελληνικά αρχαία αντικείμενα προς πώληση σε κορυφαίους οίκους δημοπρασιών της αλλοδαπής.
Είναι γνωστή η αποικιοκρατικής έμπνευσης αγγλοσαξονική ρήση «το να ταξιδεύεις είναι ισοδύναμο του να κατακτάς». Μόνο που για τους κάθε λογής περιηγητές αυτό ίσχυε στην κυριολεξία. Σε κάθε περίπτωση, η χώρα μας έχανε πάντοτε τις αρχαιότητές της, κομμάτι κομμάτι. Αλλά από την εποχή που ο Νέρων άρπαξε τα 500 αγάλματα από τους Δελφούς, ποτέ δεν ήταν τόσο βροντερές οι απώλειες όσο εκείνες των τελευταίων δύο αιώνων, όταν η αρχαιοκαπηλία πήρε επιδημική μορφή. Η αρχαιοελληνική τέχνη ήταν πια η πλέον περιζήτητη στους κύκλους των συλλεκτών αλλά και των μουσείων. Και έτσι απογυμνώθηκε η Ελλάδα με αφάνταστα γρήγορο ρυθμό από τους προγονικούς θησαυρούς – με αγορές, δωροδοκίες, διπλωματικές, πολιτικές πιέσεις.
Αυτή ήταν η οδός που ακολούθησε και ο Σκωτσέζος λόρδος Έλγιν τον καιρό που ήταν έκτακτος πρεσβευτής της Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη (1799-1803). Απέσπασε ειδικό φιρμάνι από την Υψηλή Πύλη που επέτρεπε στους ανθρώπους του να αρπάζουν ανενόχλητοι έργα τέχνης από την Ακρόπολη. Αυτά και άλλα ευρήματα από διάφορες αρχαιολογικές περιοχές της Ελλάδας, κλεμμένα ή αγορασμένα έναντι πινακίου φακής, φορτώνοντάς τα σε καράβι, ο Έλγιν τα έστελνε κατά διαστήματα στο Λονδίνο, διαπράττοντας την πιο αισχρή λεηλασία μνημείου στην Ιστορία. Ωστόσο, αν εξαιρέσει κανείς την περίπτωση των πασίγνωστών Γλυπτών του Παρθενώνα που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, η ταύτιση και η ανάκτηση των κλεμμένων αρχαιοτήτων είναι συνήθως μια μακρά και δύσκολη διαδικασία.
Η πρώτη ουσιαστική νίκη της χώρας στη διεκδίκηση τέτοιων αρχαιοτήτων θεωρείται η επιστροφή του «Θησαυρού των Αηδονιών» το 1996, σπάνιας συλλογής χρυσών μυκηναϊκών αντικειμένων, που αποτελούνταν κυρίως από σφραγίδες, κοσμήματα και γυάλινα αγγεία. Οι λαθρανασκαφές στη Νεμέα ξεκίνησαν το 1973 και η επίσημη ανασκαφή του 1978 αποκάλυψε 15 συλημένους τάφους. Ό,τι είχε κλαπεί είχε ήδη αναχωρήσει για την Ελβετία. Λίγα χρόνια αργότερα όμως, όταν στη Νέα Υόρκη εντοπίστηκαν μυκηναϊκά αντικείμενα, παρόμοια με τα κλεμμένα, συγκροτήθηκε επιτροπή του υπουργείου Πολιτισμού, οι δράσεις της οποίας εντέλει ήταν επιτυχείς.
Μία δεκαετία αργότερα, τον Αύγουστο του 2006, η Ελληνική Αστυνομία βρέθηκε αντιμέτωπη με μία από τις πλέον ηχηρές υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας. Σε βίλα εφοπλιστικής οικογένειας στη Σχοινούσα εντόπισε τον κορμό ενός αγάλματος της θεάς Αφροδίτης, ρωμαϊκά κιονόκρανα, κεραμικά ανυπολόγιστης αξίας, τρεις προτομές ρωμαϊκής περιόδου, αρχαία έργα τέχνης αμύθητης ιστορικής αξίας, ενώ την ίδια εποχή ανακάλυψε μικρό «μουσείο» σε άλλη οικία που διατηρούσε η ιδιοκτήτρια της βίλας.
Τον δε Μάιο του 2010 ήρθε στο φως μία άλλη σοβαρή περίπτωση αρχαιοκαπηλίας: οι δίδυμοι κούροι της Κορινθίας. Ένας αγρότης είχε εντοπίσει σε χωράφι στη Νεμέα δύο αγάλματα και, αντιλαμβανόμενος την αξία τους, έψαξε να βρει αγοραστές. Το μυστικό έφτασε στα αυτιά της Αστυνομίας και τον παγίδεψε, συλλαμβάνοντας τους επίδοξους ιδιοκτήτες. Τι είχε υπεξαιρέσει; Δύο κούρους του 6ου αιώνα π.Χ. που φιλοξενούνται στο Μουσείο της Κορίνθου. Τέτοιες υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας εντυπωσιάζουν, πλην όμως δεν αποτελούν παρά έναν ακόμη κρίκο σε μία μακρά αλυσίδα υπεξαίρεσης αρχαίων αντικειμένων.
ΟΙ ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ
Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια πυκνώνουν οι επιτυχίες απέναντι στη μάστιγα της αρχαιοκαπηλίας. Κάπως έτσι, τον Μάιο του 2023 ανακτήθηκαν από το ελληνικό Δημόσιο συνολικά 351 αρχαιότητες που ήταν στην υπό εκκαθάριση εταιρεία του εμπόρου αρχαιοτήτων Ρόμπιν Σάιμς και επαναπατρίστηκαν έπειτα από μακρά και κοπιώδη διεκδίκηση. Πρόκειται για αγάλματα, ειδώλια, γλυπτά, αγγεία, κοσμήματα, σκεύη και εξαρτήματα που χρονολογούνται από τους νεολιθικούς έως τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Ανάμεσά τους ένας χάλκινος κορμός αγάλματος, μεγαλύτερος του φυσικού μεγέθους, που απεικονίζει τον Μέγα Αλέξανδρο και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. Μία ακόμα τρανταχτή υπόθεση των τελευταίων χρόνων που είχε αίσιο τέλος αφορά τη συλλογή Στερν με τις 161 αρχαιότητες. Ανήκει από τον Οκτώβριο του 2022 στο ελληνικό κράτος έπειτα από τρία χρόνια διαπραγματεύσεων. Η συλλογή του δισεκατομμυριούχου Λέοναρντ Στερν περιλαμβάνει αντικείμενα από την Ύστερη Νεολιθική Περίοδο μέχρι τα τέλη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, με ειδώλια έως 1,21 μέτρα.
Ο ίδιος, εξαιρετικός γνώστης της ελληνορωμαϊκής τέχνης, διαθέτει εκτεταμένη μυστική συλλογή που κανένας δεν φαίνεται να γνωρίζει τι ακριβώς περιέχει. Από εκεί ωστόσο προέρχονται τα 161 κομμάτια που ανήκουν πλέον στο ελληνικό κράτος.
